Zawierając umowę o dofinansowanie, na beneficjencie spoczywają liczne obowiązki m.in. zrealizowania projektu zgodnie z postanowieniami umownymi, z należytą starannością oraz zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa krajowego i unijnego. Podmioty, które otrzymały w ramach dofinansowania środki publiczne, mają szczególny obowiązek zachowywania wysokich standardów podczas wydatkowania w tym przeciwdziałać nadużyciom finansowym.
Czym jest nadużycie finansowe?
W potocznym rozumieniu „nadużyciem finansowym” nazywamy szereg różnych czynów zabronionych, obejmujących m.in. kradzież, korupcję, sprzeniewierzenie środków publicznych, „pranie brudnych pieniędzy”. Często wiąże się z wprowadzeniem w błąd dla osobistych korzyści, zapewnienia korzyści powiązanej osobie lub stronie trzeciej, czy też w celu narażenia kogoś na stratę.
Na gruncie prawa unijnego nadużyciem finansowym można nazwać działanie lub zaniechanie naruszające interesy finansowe Unii Europejskiej[1].
[1] Patrz art. 1 (1) (a) Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich z dn. 26 lipca 1995 roku sporządzona na podstawie art. K3 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Nadużycie a nieprawidłowość
Nieprawidłowością jest każde naruszenie prawa unijnego lub prawa krajowego, które ma lub może mieć szkodliwy wpływ na budżet Unii poprzez obciążenie go nieuzasadnionym wydatkiem. Przykładem jest realizacja zamówień w projekcie bez procedur przewidzianych w Wytycznych w zakresie kwalifikowalności wydatków w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności na lata 2014-2020.
Pojęcie „nadużycia” należy odróżnić od „nieprawidłowości”. Podczas gdy każde nadużycie jest nieprawidłowością, to nie każda nieprawidłowość jest nadużyciem. Nadużycie cechuje się przede wszystkim umyślnym działaniem lub zaniechaniem.
Najczęściej występujące nadużycia finansowe
- zmowy przetargowe
To porozumienie przedsiębiorców, które prowadzi do zaniechania działań konkurencyjnych na rzecz niejawnej współpracy przy składaniu ofert w zakresie m.in. wysokości ceny lub jakości towarów lub usług.
- konflikt interesów
Konflikt interesów istnieje wówczas, gdy bezstronne i obiektywne pełnienie funkcji podmiotu upoważnionego do działań finansowych lub innej osoby, jest zagrożone z uwagi na względy rodzinne, emocjonalne, sympatie polityczne lub związki z jakimkolwiek krajem, interes gospodarczy lub jakiekolwiek inne bezpośrednie lub pośrednie interesy osobiste.
- podwójne finansowanie
Manipulowanie kosztami objawia się przede wszystkim poprzez manipulowanie przez wykonawcę fakturami w celu zawyżenia kosztów (podwójne ujmowanie tych samych kosztów lub fałszywe, zawyżone faktury). Te same wydatki mogą być przyporządkowywane do wielu projektów lub kontraktów. Działania takie mogą być prowadzone przez podmioty zewnętrzne – dostawców – samodzielnie lub w zmowie z pracownikami beneficjenta
- fałszerstwo dokumentów
Do przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów zaliczyć można zarówno fałszerstwo materialne, jak i intelektualne. Odpowiedzialność karna za przestępstwa przeciw wiarygodności dokumentów wynika z przepisów Kodeksu Karnego.
Konsekwencje nadużyć w projekcie
Postanowienia umowy o dofinansowanie pozwalają Instytucji Pośredniczącej lub Wdrażającej na wstrzymywanie płatności dla beneficjenta w przypadku, gdy przy jego przygotowaniu, wyborze lub realizacji podejrzewa się, że doszło do nadużyć. W uzasadnionych przypadkach instytucja może nawet podjąć decyzję o uznaniu wydatków objętych podejrzeniem za niekwalifikowane, nie czekając na zakończenie postępowania odpowiednich służb.
Jak przeciwdziałać nadużyciom finansowym?
Beneficjenci mają wpływ na budowanie kultury zwalczania nadużyć finansowych poprzez m.in.:
- wdrażania działań zapobiegających konfliktowi interesów,
- zapewnienie mechanizmów informowania o nieprawidłowościach i podejrzeniach nadużyć finansowych,
- tworzenie kodeksów etyki,
- szkolenia.
Wprowadzenie przez beneficjentów środków przeciwdziałających nadużyciom nie jest zatem kolejnym biurokratycznym wymogiem, lecz może ograniczyć ponoszone przez nich straty, zarówno te finansowe, jak i wizerunkowe oraz te nie związane z wydatkowaniem funduszy unijnych.
